Их зэгэл

“ Их зэгэл”

         Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумыг ард түмэн  Их аварга Батэрдэнэ, аварга Оюунболд нараар төлөөлж мэддэг. Эзэн Чингис хааны шүтээн Монгол төрийн тахилгат уул  Бурхан халдун  хайрхан энэ сумын нутагт бий. 

        Сэцэнхан аймгийн Мэргэн гүн,  хөвчийн Жонон вангийн хошууны нутаг, ард түмнийг харьяалсан энэ сумын төр улс, ардын наадмын  хийморь золыг  мандаасан хурдны эзэд болсон  Тулбайн Цэрэнжамц,  “Яригийн Жамъянжав,  “харалган” Дамдиндорж,  “баарайн” Гомбо, “медальт” Дамбийням,  “халзан” Наваандаржаа, “жаал” Цэдэн, “тодын” Осоржамц,  Дэндэвийн Далх, “монхор” Агваанцэрэн,, “тунхуу” Цэнджав, уяач Цэдэндорж, “шар” Цэндсүрэн...  нарын үе үеийн нэрт уяачдын уяж хурдлуулж байсан  алдарт “Түмний эхүүд” Далай ээжийн   “дөчин хомтын” хээр азарганаас эхлээд  АХ-ын 25 жилд түрүүлсэн  шар хээр морь,   мойног хонгор азарга, сотон улаан морь, их зэгэл азарга, бага зэгэл азарга, далхын хар азарга, тодын ёозон хонгор, монхорын хүрэн морь, хандгай хээр... гээд гайхамшигт  хөлгүүд  домог болон  мөнхөрчээ.      

         Эндээс онцолж  нутгийн зон олны бахархал болсон  “Их зэгэл” азарганы  гайхамшигт хурд, будаа шиг үржсэн үр төлүүд удам угшлыг дурсан өгүүлэх нь нэн бахархалтай.  Учир нь  гэвэл  “Их зэгэл  ” азарга өөрөөсөө эхлээд өдгөө хүртэл үр төл удам угшил нь Өмнөдэлгэр  сумын наадамд  тасралтгүй  60 жил хурдалж айраг түрүүнд цоллуулж байгаа домогт хөлөг.  Өмнөдэлгэр суманд  “Их зэгэл” азарганы угшилгүй айл, түүний удам угшлыг  уяж хурдлуулж баярлаагүй уяач үгүй юм. 

        1950-иад оны дунд үед  Хэнтий аймгийн мөрөн сумын Хувьсгалт залуучуудын эвлэлийн үүрийн  даргаар  Чөдөрийн Наваандаржаа томилогдон нилээд  хэдэн жил төрийн албанд ажиллаж байв.  Уул нутаг нь Өмнөдэлгэр сумынх.   Наваандаржаа   төрөлхийн үс муутай,   урдаасаа халзан  залуу явдаг байсан болохоор  “Чөдөрийн халзан “ “халзан Наваандаржаа” гэцгээнэ.  Чөдөр гэдэг нь овог нь, “халзан”  гэж хоч  нь аж.  Ч. Наваандаржаа   Мөрөн суманд байхдаа  тус сумын  Хаяагийн “баян” Жанжаагийнхаар гэр орноо хийж явсан хүн. Жанжаа ахмад хүн байсан болохоор   Наваандаржааг  “дүү”  гэж хүндэлдэг байж л дээ. ХЗЭ-ийн үүрийн дарга  Наваандаржаа нь хувиараа наймаа хийдэг, аж ахуйч сэтгэлгээтэй нэгэн байв. Тэр үед  Наваандаржаагийн хамаатан ах нь хотод “Модны хоёрт”  байдаг. Тэндээс хужаагаар хийлгэсэн эмээлийн мод авчирч зарна.  Сайн эмээлийн мод гэдэг адууны үнэтэй.                           Өндөрхааны энгэрээр нутагладаг Мөрөнгийн  Ачтайн Төмөршилбүүртэд  дараа нь  нэг адуу авахаар тохирч  нэг эмээлийн модоо  өгч орхив.  Ачтайн Төмөршилбүүртийг  Мөрөнгийнхөн  “сайн эр” гэцгээнэ.  “Адууны  хулгайч “  гэж хэлж байгааг Наваандаржаа мэдэж л байгаа. Наймаа хийснээс хойш удалгүй Наваандаржаа  өөрийн нутаг Өмнөдэлгэр сум уруугаа шилжсэн байна. Буцаж ирж амжилгүй байсаар жил өнгөрчээ.

      Наваандаржаа нэг өдөр  эмээлийнхээ модны ор адууг авахаар  хөтөлгөө  морьтой Төмөршилбүүртийнд  буучихлаа.  Гэрийн эзэн  ч уриалгахан угтаж   --- За тэгэлгүй яахав адуугаа ирж авахгүй жил гаруй боллоо. Нэг сайхан үрээ өгнө өө... гээд адуун дээрээ очлоо. Тэгсэн адуунд  нь  холбоотой, эмнэг бололтой   эрүү, толгой нь халсан зэгэл хонгор үрээг зааж  --- Үүнийг  ав даа. Сайн адуу болж магадгүй шүү...  Хэрлэнгийн урагшаа, Галшар чигийн үрээ байгаа юм.... гэснээс өөр үг хэлсэнгүй. “Сайн эр” гэж дуулсан болохоор  лавалж  асуусан ч үгүй. Сайхан үрээ байна гэж магтаж сайшаангаа  үрээнийхээ холбоог тайлж  өөрийнхөө моринд холбож аваад гэртээ буцаж ирэв.         Наваандаржаа  өөрөө имнэгт гайгүй сайн. Сургах гээд “Зэгэл” үрээгээ эмээллээдэхсэн чинь голлож ойчоод эмээлийг нь задлаад хэмхэлчих нь тэр.  Үндсэндээ  “Зэгэл” үрээ хоёр эмээлийн модны үнэтэй болов оо хөөрхий. Мань хүний   толгойд   “Энэ эмнэг үрээнээс хоёр эмээлийнхээ үнийг яаж олно доо, дошгин золиг  байна шүү...”   гэх бодол төрж  байлаа.   Зэгэл үрээг  шүдлэнгээс нь сургаж унасаар цагааширч номхорчээ.

          Зун болж нутгийн хүмүүсийн уяж уралдаж, айрагдаж цоллуулж байгаа адууг хараад  “Зэгэл”  маань унахад сайн юм, урд зүгийн унага  гэж бодсон ч эднээс илүү  юм байна гэсэн бодол төрөх нь тэр. Ингээд хавчиг азарга  бусдын жишгээр уяж үзлээ. Гэтэл давхил сунгаанд өнгөлөөд байна шүү. Гэтэл бүр  7-р сарын 11-нд  Өмнөдэлгэр сумын наадамд  түрүүлчихлээ.   Тэр үед   Наваандаржаад  хурдан адуутай болъё, сайн уяач болох юм байна гэсэн бодол төрж байсангүй.  Хойтон жил нь нутгийн “жимий”  Гомбосүрэн цэргээс ирсэн  хүү  “Цэдэнд”  авч өгнө  гээд  хоёр эмээлийн мод байтугай үнэ хэлэхээр нь баярлаад наймаалчихлаа.  Түүнээс хойш  “жаал” Цэдэнгийн  “Их зэгэл”  нэртэй болж Өмнөдэлгэрийг  сүлж өгсөн дөө.  Зэгэл азарганы хурд эзэн хүнээ баярлуулж, наадамчин олныг цэнгүүлсэн  он жилүүд,  түүний үр төл, удам угшлын тухай ярьж дуусашгүй   домог   түүх   яригдах болов.  Зэгэл азаргаа наймаалснаас хойш “Халзан” Наваандаржаа нэгдлийн гүйдэг нярав ажилтай, сумын төвийн айл болсоор олон жил өнгөрсчээ.  Эднийх олон хүүхэдтэй болж. Хүүхдүүд нь томроод морилуу яваад,  зун болохоор  наадмын морь унана гээд айл уруу оччохоод гэртээ тогтохгүй.  Наваандаржаа  морь уяхгүй,   уях морь ч үгүй байсан болохоор хүүхдүүдээ бодоод уях үрээ  авдаг ч юм билүү гэсэн бодол  өөрийн эрхгүй төрнө.   

          1969 он гарчээ.   Тахиа жилийн хаврын тэргүүн сарын шинийн 3-нд Наваандаржаагийн  төрсөн ах Навааннэрэн   хөдөө өвөлжөөнд шинэ гэр барих болж бэлтгэлээ эртнээс базаасан байв. Ахынхаа гэрийг барилцаж, оролцох ёстой ганц дүү Наваандаржаа шинийн 2-нд очлоо. Тэр үеийн хүмүүс залхуурахгүй, чадахгүй гэх биш гэрээ урьд өдөр нь барьж хонох гэхгүй.   Өглөө нарнаар галлана гээд хотоороо  үүр хаяараагүй байхад эрт босоод гэрээ барьж  байтал нохой хуцалдаад  шуугилдаад  явчихлаа. Өдийд чоно ирэмгүй юм гэцгээж байтал  зүүн урдаасаа сүүтгэнэсэн амьтан ирж байх шиг харагдана. Өдийд үхэр ирэмгүй юм. Чөдөр тушаатай адуу юм болов уудаа...гэж  ярилцаад гэр барьж байтал үхрийн халх саравчны  тэнд нэг юм  ирээд зогслоо.   Наваандаржаа  ойртож   очоод харсан чинь нөгөө аль эрт Мөрөнгийн Төмөршилбүүртээс эмээлийн модоор авч байсан  “Зэгэл”  нь  байхыг хараад танилаа.  Өрөвдөлтэй амьтан хөгширч ядраад  бууцан дээр зогсч байв. Гэр барьж байгаа хүмүүстээ миний  “Зэгэл” азарга маань ядарсан амьтан ирчихсэн байна... гэж өрөвдөн дурсахад  хурдан буян юмсан. Зайлуул тэсэхгүй нь дээ ... гэцгээн ам амандаа өрөвдөцгөөж байлаа. Тэд  шинэ гэрээ барьцгаан   нарнаар галаа түлж ёслол хүндэтгэл үйлдэн  төвхнөлөө. 

          Өдөр болж    Наваандаржаа гэрээс  бие засах  гээд  гарч явахдаа “Зэгэл “ нь хэвтэж  байгааг  хараад босгох гээд очтол жишчихсэн байв. Зэгэл азарга нь хүнд зарагдаж очоод Өмнөдэлгэр суманд олон жил түрүүлж айрагдан “жаал” Цэдэнгийн “Их зэгэл”  нэрт олны шүтээн  хурдан азарга болсонд  их баярлаж  явдаг байв.    Мань хүн дотроо “Миний азарга, над дээр ирж  жишчихлээ...энэ нэг учир ерөөл бий байх...  гэж билэгдэн тэр дорно хэнд ч хэлэлгүй толгойгий нь аваад бүрээсний   даавуунд  боож  нуун, хүнд мэдэгдэлгүй,  анзааруулалгүй авч яваад  гэрийнхээ амбаар дээр нүднээс  далд хадгалчихсан байна.   Ийм ажил хийсэн хүн их л билэгтэй сайхан  юм бодогдоно.   Морь уяж хүүхдүүдээрээ унуулъя гэж шийдээд  толгойгий нь авчирсан  “Зэгэл” азарганыхаа удмыг нь судлан  төлийн төл болох хүрэн шүдлэн үрээг нилээд үнэтэй  авлаа.   Нэгэнт морь уях бодолтой  яваа болохоор их насны морь авбал  хурдны өм нээгдэнэ  гэж билэгдэн   хайж эхлэв.    

       1969 оны зун.   Мөрөн сумын Хаяагийн “баян” Жанжаагийн хүү Босоожамсран анх удаа сумын наадамдаа их насны зээрд морь уяж айрагдуулчихаад намар цэрэгт явах болоод байж байтал эртний танил “халзан”  Наваандаржаа гуай  ороод  ирлээ.   Босоожамсранг  3-4 настай байх үеэс мэдэх болохоор эднийд хонон өнжин байж байгаад  санаа бодлоо хэлж дээ.  За дүү минь “Хүүхдүүд ч том болчихлоо.  Би морь уях гэж байгаа. Зээрд морийг чинь авахаар ирлээ...” гэлээ.   Босоожамсран --- за тэг  тэг. Би цэрэгт явах гэж байгаа. 800 төгрөг , нэг морь  өгөөд ав... гэв.  Наваандаржаа   --- ах нь 1000 төгрөг л өгнө ... наашаа цаашаагүй гээд өврөөсөө авч өгөөд наймаа тохирч  зээрд морийг авчээ. Харамсалтай нь өвөл нь оны дараа хурдны өм нээх гэсэн зээрд морийг нь чоно зооголчихсон байна.  тэр ч их муу юм болсонгүй. Зун нь  “билэгдэж” авсан хүрэн үрээ дараа  жил соёолондоо сумын наадамд гуравт хурдалж гэр дүүрэн баярын магнай тэнийлээ. Азтай хийморьтой, хурдтай айрагтай тэр жилийн намар нь Наваандаржаа  таван ханатай шинэ гэр  барьж  найр хийв.

         Гэрийн найранд “Зэгэл” азаргыг авсан уяач  “жаал”  Цэдэн  хамар цагаан сартай хүрэн байдас хөтөлж ирж   гэрий нь мялаагаад ---. Энэ байдас таны Зэгэлийн удам биш шүү. Өндөрхааны “зогоо” Дашийн адууны байдас. Таны хүрэн азарганд тавихад саадгүй шүү... гэж сайн гүү болно гэж хэлж өглөө.  Мөн   Мөрөн сумын уяач  Хоролын Нэргүй  гэрийг нь мялаахаар  бага насны хээр гүү хөтөлж ирсэн байв. Тэрээр    --–За би энүүгээр гэрийг чинь мялааж байгаа юм.  Дэлгэрхааны “хөх нохой”  Дандар надад их сайн адууны гүү гэж өгсөн юм. Үүгээр хурдтай болоорой гэж өгч байгаа юм шүү... гэлээ. Монголчууд ингэж л үнэн үгээ хэлж, сэтгэл шингэсэн бэлэг өгдөг тэр дундаа үр хүүхэд нь баярлаж яваг гэж боддог ёс жудагтай ард түмэн. Наваандаржаа  айрагдсан хүрэн соёолон азаргандаа гэрийн мялаалгын гүү, байдсыг хураалгаад өөрийн азарга адуутай болсон нь энэ байв.  Хамгийн гайхалтай нь хүрэн гүүнээс  хүрэн, хээр гүүнээс нь хээр зүстэй  эр унага  жил бүр  гарч, тэд  бага наснаасаа хурдалж  эхлэх нь тэр.                         Өмнөдэлгэр  сумын наадмын тэдэн   түрүү, тэдэн  айргийг  “халзан”  Наваандаржаа   авлаа гээд л ярьдаг болж дээ.  Наваандаржаа нь  60 гарч байж морь уяж хурдлуулсан байдаг.  Залуугаасаа нэг их морь уяж байгаагүй мөртлөө адуунд мэдрэмжтэй  морь уяах авьяастай  хүн байсан байгаа юм. Эднийх малчин болсноос хойш Чандгана уулын энгэрээс холдодгүй айл байлаа.  Наадам дөхөөд хүмүүс морьдондоо давхил хийж  байгаа өдөр мань хүн уяж байгаа морьдоо хоёр гурваар нь  хүүхдүүддээ унуулаад  сум оруулаад ирнэ.  Тэгээд л наадам дээр түрүүлж айрагдуулна.  Сүүлдээ хүүхдүүд нь том болоод морь уяна, өвгөн заавар чиглэл өгч байдлыг харж байдаг болж. 

    Нэг жил Наваандаржаа өвгөн Өмнөдэлгэр сумандаа соёолон зээрд морио 4-т оруулчихаад хойтон жил нь хүүхдүүдээрээ өөр морь уяулаад өөрөө зээрд морио хавчиг морь уяхгүй гээд хонин дээр унаад байдаг байв. Уяж байгаа их насны морь нь бага давхилд олигтой явсангүй,  давхил гарсангүй. Өвгөн дунд давхилд хүүхдүүдээ явуулчихаад морь ирэх үед газрын дунд хирээс унаж явсан уяхгүй гэсэн зээрд морьтойгоо тосоод давхиж байгаа харагдаж.  Хүмүүс морьдоо тосч татаж аваад, буулгаад хөлсийг нь хусаж байхад өвгөн ирэлгүй хониодоо яваад өглөө. Маргааш  өглөө хүүхдүүд нь зээрд морийг нь барьж авчираад хониндоо унана биз гээд  уяанд уяад орхихоор нь  өвгөн “ Хүүхдүүд минь наад зээрд морио адуунд нь  тавьчих. Би унахгүй”... гэлээ. Маргааш нь өвгөн --- Та нарын уяж байгаа морь явахгүй юм байна... больчих.  Миний хонинд унаж яваа зээрд морийг оролдоод үз.  Маргааш нэг сайн хөлсөлчих. Нөгөөдөр сунгаанд нийлүүлчихээрэй. Сунгаанд яахы нь харъя... гэлээ.  Хүүхдүүд нь аавынхаа хэлснээр маргааш нь  хөлс аваад сунгаанд нийлүүлсэн чинь  өнгөлчихдөг байгаа. Ингээд  Өмнөдэлгэр сумынхаа наадамд очиж уралдаад  түрүүлчих нь тэр. Үнэндээ аавыгаа унаагаар нь яаж ингэж эвлүүлснийг хүүхдүүд нь  учрыг нь олсонгүй. Хөдөө ганцаараа  уулын өөд тарлаад ухас хийгээд ажил хийгээд байсан байх... гэж гайхан ярьцгааж байлаа.    Наваандаржаа өвгөн зөвхөн хоёр гүүний өнгөнд үлдсэн насандаа хурдлуулж наадсаар байгаад өнгөрсөн морины хийморь тэтгэсэн хийморьтой эр хүн.  Залгуулаад хүү  Баатарсүрэн, Оюунбаатар нар  нь удам тасрахгүй  хурдлуулсаар байгаа нь аавын буян.   Үнэндээ Зэгэл азарганы үр төл Өмнөдэлгэр суманд арвай будаа шиг үржсэн байгаа юм.   “Халзан” Наваандаржаа өвгөн “Би зэгэлийн  толгойг авч хадгалсан “ гэж уяач Ж.Босоожамсранд ярьж байсан мөртлөө хүүхдүүддээ хэлээгүй байсан. Хүү Баатарсүрэн нь “Сумын төвд  байшингийн дээр  даавуунд боолттой адууны толгой бий. Аав бидэнд юм хэлээгүй. Тэнд нь байлгаж л байдаг юм... “гэж Босоожамсранд  ярьсан  байдаг. Ингээд бодохоор  гурван үеэрээ хурдлуулж  сайн сайхан яваагийн цаад учир холбоос тайлагдашгүй далд билэгдэл өгөөж нь “Зэгэл азарганы далд увидас”  гэж бодогдоод байдаг юм.  Монгол хүний хийморь, монгол адууны билэгдэл хоёрын дунд далдаас далд, нууцаас нууц  хоосон чанар  бий гэдэгт эргэлзэх хэрэггүй  дээ.   Монгол хүн билэгдлээр,  хятад хүн бэнчингээр... гэдэг дээ... уаячид минь...

Нийтлэлч Н.Санжаадорж 2020.01.13.